| نویسنده / نویسندگان : |
|
|
مترجم : |
فائزه محرر درخشنده
|
|
کلید واژه : |
سرطان ـ کشف ـ روش جدید ـ زودرس ـ واژه ناخوشایند ـ سلامت ـ
|
|
چکیده : |
|
|
منابع : |
|
سرطان،
واژه ناخوشایندی است که این روزها زیاد به گوشمان می‌خورد: از
گفت‌و‌گوهای مسافران تاکسی و اتوبوس گرفته تا مطالب منتشر شده در رسانه‌های
جمعی و شبکه‌های اجتماعی و...، مخصوصا در هفته‌های اخیر که خبر فوت
ناگهانی تعدادی از چهره‌های مشهور و جوان نگرانی مردم نسبت به‌این بیماری
را افزایش داده است. برخی معتقدند که در سال‌های اخیر ابتلای مردم ما
به‌این بیماری افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است، به نحوی که از آن با نام
سونامی سرطان یاد می‌کنند و در تلاشند تا علل این اتفاق را با بررسی
تغییراتی که در سال‌های اخیر در سبک زندگی مردم و برخی رویکردهای اجتماعی ـ
سیاسی روی داده، ریشه‌یابی کنند. برخی دیگر بر این باورند که افزایش
ابتلای مردم به این بیماری، مسئله جهانی و فراگیر است که چندان جدید نیست و
اختصاص به کشور ما ندارد. فارغ از بحث درباره درستی و نادرستی هریک از این
دیدگاه‌ها، باید بپذیریم که سرطان به یکی از مسائلی تبدیل شده که بسیاری
از ما به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم با آن روبه‌رو هستیم و باید خود را برای
مواجهه با آن آماده کنیم.
این روزها تقریبا همگی می‌دانیم که رفت و آمد‌های مکرر به مراکز درمانی و
انجام آزمایش‌های گوناگون و مراجعه به چندین متخصص برای تشخیص سرطان باعث
ایجاد فشارهای مالی و روانی بسیاری بر فرد بیمار و خانواده‌اش می‌شود. نکته
تامل‌برانگیز این است که روند تشخیص سرطان از قدیم‌الایام به همین شکل
بوده است، به عبارت دیگر ما اکنون برای درمان از روش‌های درمانی و داروهای
قرن بیست و یک استفاده می‌کنیم، اما اقدامات لازم برای تشخیص سرطان همچنا‌ن
در سطح روندهای قدیمی قرن بیستم باقی مانده است. با وجود پیشرفت‌های
بسیار در زمینه علم پزشکی، امروزه در اکثر موارد فقط بعد از بروز نشانه‌ها
است-یعنی در مراحل پیشرفته سرطان- می‌توان به وجود بیماری سرطان در بدنمان
پی برد. اکنون می‌دانیم اگر سرطان در مراحل اولیه‌اش تشخیص داده شود
می‌توانیم بدون هیچ‌گونه عوارض جانبی آن را درمان کنیم. اما متاسفانه
امروزه بسیاری از مردم به روش‌های تشخیص زودرس سرطان دسترسی ندارند. البته
ما می‌توانیم این وضعیت را تغییر دهیم و با کشف روش‌هایی برای تشخیص سرطان
در مراحل اولیه، این بیماری را به شیوه موثرتر و با هزینه کمتر درمان کنیم.
در این راستا گروهی متشکل از دانشمندان و تکنسین‌هایی از چند کشور جهان
(شیلی، پاناما، مکزیک، یونان و...) گرد هم جمع شده‌اند و اخیرا (مهر ماه
1393) موفق شده‌اند که به روشی غیرتهاجمی، قابل اطمینان و مقرون به صرفه
برای تشخیص زودهنگام سرطان از روی نمونه خون دست یابند. این کار از طریق
آشکارسازی و بررسی مولکول‌های بسیارریزی انجام می‌شود که آزادانه در خون ما
می‌چرخند و میکرو آر اِن آ نام دارند.
برای معرفی مولکول میکرو آر اِن آ و نقش آن در تشخیص سرطان ابتدا باید سراغ
مفهوم پروتئین برویم، زیرا هنگامی که بدن ما دچار بیماری سرطان می‌شود،
در تمام سلول‌های سرطانی مشاهده می‌شود که پروتئین‌ها تغییر شکل داده‌اند.
پروتئین‌ها مولکول‌های بزرگی هستند که در بدن ما کارهای مختلفی انجام
می‌دهند، مثلا به محرک‌ها پاسخ می‌دهند، سرعت واکنش‌های سوخت و ساز را
افزایش می‌دهند، و دی اِن آ را تکثیر می‌کنند. قبل از اینکه پروتئین‌ها
تولید شوند، بخش‌های مربوط به آنها در نقشه ژنی پروتئین که در دی ان آ وجود
دارد، درون آر ان آی پیام رسان کپی می‌شود و در نتیجه آر آن آی پیام‌رسان
می‌فهمد که چگونه باید یک نوع پروتئین خاص را بسازد. اما تعیین اینکه
پروتئین چه زمانی و به چه تعدادی ساخته شود، کار مولکولی به نام میکرو آر
اِن آ است. اینها مولکول‌های کوچکی هستند که کارشان تنظیم تولید ژنی است.
برخلاف دی ان آ که عمدتا ثابت است، میکرو آر اِن آ‌ها بر حسب شرایط داخلی و
محیطی تغییر می‌کنند و در هر لحظه به ما می‌گویند که چه ژن‌هایی به صورت
فعال بیان می‌شوند1. از آنجایی که سرطان نوعی بیماری است که در آن بیان ژن
دچار تغییراتی می‌شود و به صورت نامنظم و کنترل نشده در می‌آید، میکرو آر
اِن آ‌ها یکی از نشانگرهای زیستی (بیومارکر‌ها) اصلی سرطان به حساب
می‌آیند.
نکته مهم دیگر این است که هیچ‌گاه نمی‌توان دو سرطان را یافت که دقیقا
مانند همدیگر باشند، با این وجود در سطح میکرو آر اِن آ‌ها الگوهایی از
شباهت وجود دارد. چندین مطالعه علمی نشان داده است که در سرطان‌های مختلف،
مقدار بیان غیرطبیعی میکرو آر اِن آ‌ها متفاوت است و بنابراین هر سرطانی
حتی در مراحل اولیه الگوی خاص خود را دارد و از روی این الگو می‌توان مقدار
پیشرفت بیماری و تاثیر یا عدم تاثیر دارو را فهمید. بنابر این بررسی میکرو
آر اِن آ‌ها باید یکی از راه‌های اصلی تشخیص سرطان باشد، اما مشکل اینجاست
که ما با استفاده از فناوری‌های فعلی که بر مبنای دی اِن آ هستند،
نمی‌توانیم آنها را به شیوه قابل اطمینانی آشکارسازی کنیم چون میکرو آر اِن
آ‌ها زنجیره‌های بسیار کوتاهی از نوکلئوتیدها- بسیار کوچک‌تر از دی اِن آ-
هستند. از این گذشته، مولکول‌های میکرو آر اِن آ شباهت بسیار زیادی به
همدیگر دارند و تفاوت بسیار ناچیزی دارند.
خوشبختانه گروه مطالعاتی مذکور راهی برای عبور از این موانع یافته است. جرج
سوتو، یکی از اعضای این گروه پژوهشی، روش تشخیصی خود را اینگونه توضیح
می‌دهد:
فرض کنید که دفعه بعدی که به دکتر خود مراجعه می‌کنید و آزمایش خون
همیشگی‌تان را انجام می‌دهید، کارشناس آزمایشگاه آر اِن آ ی خون شما را
استخراج می‌کند- که امروزه کار بسیار ساده‌ای است- و آن را در یک پلیت
مخصوص با 96 حفره یا چاهک می‌ریزد. هر یک از این چاهک‌ها خاصیت بیوشیمیایی
خاصی دارد که ما آن را به گونه‌ای طراحی کرده‌ایم تا بتواند یک میکرو آر
اِن معین را آشکار سازی کند، به بیان بهتر این چاهک‌ها مانند تله‌هایی
هستند که اگر یک میکرو آر اِن خاص درون نمونه خون باشد، بسته می‌شود و در
این هنگام به رنگ سبز می‌درخشد. برای انجام این آزمایش کافی است که پلیت را
درون دستگاه بگذارید و بعد گوشی موبایل هوشمندتان را هم روی آن بگذارید تا
از واکنش عکس بگیرد و پس از اتمام کار عکس‌ها را برای پردازش و تفسیر به
مرکز آنلاین گروه پژوهشی ما بفرستد. طی فرایند پردازش، چاهک‌هایی که
می‌درخشند به میکرو آر اِن آ‌های معینی نسبت داده می‌شوند و بعد مقدار و
سرعت درخشش آنها تحلیل می‌شود. کل فرایند پردازش حدود 60 دقیقه طول می‌کشد و
بعد ما جدولی خواهیم داشت که میکرو آر اِن آ‌های موجود در نمونه خونی و
الگوی آنها را نشان می‌دهد. با تطبیق الگوی به دست آمده با الگوهای میکرو
آر اِن آ‌های سرطان‌های مختلف، می‌توانیم ابتلای فرد به سرطان و نوع آن را
تشخیص دهیم.
مزیت دیگری که‌این روش دارد این است که به صورت آنلاین انجام می‌شود و کلیه
داده‌ها روی یک ابر جمع‌‌آوری می‌شوند و دیگر نیازی به حضور افراد در یک
مرکز خاص نیست. بنابر این می‌توانیم بلافاصله و بدون از دست دادن زمان
اطلاعات را تجزیه تحلیل کنیم و همچنین اطلاعات و عوامل محیطی و حاشیه‌ای را
هم در نظر بگیریم. برای درک بهتر نحوه عملکرد بیماری‌هایی مانند سرطان،
نباید آنها در دوره‌های زمانی جدا از هم و زمانی که بیماری به مراحل حاد
خود رسیده بررسی کنیم، بلکه باید به صورت مداوم و پیوسته همه عواملی که بر
سلامتیمان تاثیر گذارند را درنظر بگیریم و بسنجیم.
نکته مهم دیگر این است هزینه‌این روش حداقل 50 برابر کمتر از هزینه روش‌های
فعلی تشخیص سرطان است و به علاوه‌این تنها آزمایش غیر تهاجمی، دقیق و
مقرون به صرفه‌ای است که می‌تواند باعث انقلابی در نحوه تشخیص و درمان
سرطان شود.
ما هنوز در مراحل ابتدایی کار هستیم، اما تا اینجا توانسته‌ایم با استفاده
از تجهیزاتی نسبتا ساده و کم قیمت الگوی میکرو آر اِن آی سرطان لوزالمعده،
ریه، پستان و کبد را شناسایی کنیم و در حال حاضر هم با همکاری مرکز تحقیقات
سرطان آلمان، مشغول یک آزمایش بالینی روی 200 خانم مبتلا به سرطان پستان
هستیم.
در حال حاضر تشخیص سرطان عمدتا زمانی انجام می‌شود که علائم بیماری ظاهر
شوند، یعنی در مرحله سه یا چهار، که دیگر برای درمان دیر است. این مسئله
هزینه سنگینی برای ما، خانواده‌های ما و جامعه انسانی به حساب می‌آید چرا
که علاوه بر میلیاردها تومان هزینه مالی، به قیمت از دست دادن افرادی که
دوستشان داریم، تمام می‌شود. بنابراین باید تلاش خود را ادامه دهیم و
امیدواریم که با پیشرفت این روش و روش‌های دیگری که برای مبارزه با سرطان
در آینده نزدیک ابداع خواهند شد، در نهایت علاجی قطعی برای این بیماری پیدا
کنیم.
پی نوشت:
1ـ بیان ژن(gene expression) فرایندی است که در آن اطلاعات درون ژن استفاده می‌شود تا یک محصول کاربردی از آن به دست آید.
منبع: مجله دانشمند شماره 616 بهمن 1393
مجله دانشمند 616