| نویسنده / نویسندگان : | مهدی میرزایی |
| مترجم : | |
| کلید واژه : | محیط زیست ـ سالم ـ گیاهان ـ ارگانیک ـ آفت ـ حشرات |
| چکیده : | پدیده آفت و بیماری‌های گیاهی برای همه کسانی که گل و گیاه پرورش می‌دهند، یک چالش جدی محسوب می‌شود و همواره وسوسه‌ای قوی برای مبارزه با آنها وجود داشته و دارد. |
| منابع : |
پرورش گیاهان ارگانیک
پدیده آفت و بیماری‌های گیاهی برای همه کسانی که گل و گیاه پرورش می‌دهند، یک چالش جدی محسوب می‌شود و همواره وسوسه‌ای قوی برای مبارزه با آنها وجود داشته و دارد. اما مسئله‌ای که در اینجا اهمیت دارد، این است که باید در برابر تمایل به دستیابی به زرادخانه‌ای از سلاح‌های شیمیایی به منظور مقابله با این چالش، به شدت مقاومت کرد. زیرا هرچند در کوتاه مدت شاهد اثر بسیار فوری و قوی سموم شیمیایی در نابودی دشمنانِ گیاهان خواهیم بود، ولی آنها در عوض حشرات مفید را نیز خواهند کشت و در نهایت، هم ما انسان‌ها و هم طبیعت را در معرض مواد سمی قرار خواهند داد.
راه‌های دیگری برای کم کردن اثرات مخرب آفت‌ها و بیماری‌های گیاهی به غیر از به کار بردن سموم آفت‌کش وجود دارد. دستیابی به راهبرد پرورش گیاهان ارگانیک، یعنی گیاهانی که بدون استفاده از هرگونه مواد شیمیایی تولید می‌شوند، در عین حال که بی‌خطر است، موثرترین نیز هست. در این نوشتار سعی می‌شود راهکارهای طبیعی پیشگیری از شیوع آفت‌ها و ابتلا به عوامل بیماری‌زای گیاهی بازگو شود تا از پرورش گیاهان سالم در محیطی بدون آلودگی شیمیایی لذت ببریم.
*مبانی طبیعی مبارزه با آفت‌ها و بیماری‌های گیاهی
در طبیعت سازوکاری به نام کنترل طبیعی وجود دارد که تراکم جمعیت گونه‌های
مختلف را تعدیل می‌کند. گونه‌های مختلفِ زیستی که در زیست‌بوم با هم در
تقابلند، در اثر بروز پدیده‌های مختلف از جمله رقابت، بر روی جمعیت یکدیگر
تاثیر می‌گذارند. به عنوان مثال با افزایش بیش از حد جمعیت حشرات، جمعیت
پرندگانی که از آنها تغذیه می‌کنند، افزایش یافته و با کاهش جمعیت آنها،
جمعیت پرندگان نیز کاهش خواهد یافت. بدین‌ترتیب مشاهده می‌شود که چگونه
پرندگان و حشرات جمعیت یکدیگر را به طور طبیعی کنترل می‌کنند. این سازوکار
پس از طی یک دوره طولانی و در سطح وسیع، به حفظ جمعیت گونه‌ها منتهی
می‌شود، به طوری که شارش انرژی در سطوح غذایی اجزای عمده زیست‌بوم، کم و
بیش ثابت می‌ماند.
اما دخالت انسان در طبیعت با اقداماتی نظیر مبارزه غیرمنطقی با آفت‌ها، بر هم خوردن تعادل بوم‌شناختی زیست‌بوم را در پی خواهد داشت و در اثر این اتفاق، بشر متحمل خسارات زیادی از جمله طغیان ناگهانی آفت‌ها، آلوده شدن منابع آب شرب به سموم شیمیایی، آلودگی خاک و مسئله‌ای به نام باقی‌مانده آفت‌کش‌ها در غذا و میوه می‌شود. پرورش گیاهان بدون استفاده از سم و کود شیمیایی (ارگانیک) که از سیستم کنترل طبیعی الهام گرفته شده است، راهی است که به محیط‌زیست سالم ختم می‌شود .
در نتیجه، گیاهان، حشرات مفید، پرندگان و همه جانداران روی زمین از جمله خود انسان از سلامت بیشتری برخوردار خواهند بود. در روش‌های طبیعی هیچ‌گاه نابودی کامل حشرات مدنظر قرار نمی‌گیرد. چراکه قتل‌عام حشرات به معنای بر هم خوردن تعادل زیست‌بوم خواهد بود. در این صورت پرندگان و دیگر جانورانِ زیست‌بوم، با مواجهه با مواد سمی در معرض خطر خواهند بود و یا حداقل از منابع غذایی خود محروم خواهند شد.
راهبرد کنترل طبیعی برای اینکه مفید باشد، نیازمند آن است که وقت بیشتری برای رسیدگی به گیاهان صرف شود و توجه و مراقبت ویژه‌ای از آنها به عمل آید. در این راه باید نسبت به ظهور کوچک‌ترین علائم بیماری و خسارت آفت‌ها روی گیاهان، حساس بود. البته این حساسیت، هیچ گاه بدان معنا نیست که با مشاهده کوچک‌ترین علامتی از ناخوشی گیاه دست به سلاح شیمیایی ببریم، بلکه پرورش‌دهندگان گل و گیاه باید یاد بگیرند که حد کمی از این علائم روی گیاه قابل تحمل است.
این علائم را تنها باید هشداری برای توجه بیشتر تلقی کرد. باید دانست که هر حشره‌ای آفت نیست؛ بلکه برخی حشرات، وظیفه مهم گرده‌افشانی را بر عهده دارد، بعضی‌ها مواد آلی را تجزیه می‌کنند و برخی دیگر نیز شکارچی‌های مفیدی هستند که از دشمنان واقعی گیاهان، یعنی آفات نباتی، به عنوان غذا استفاده می‌کنند و بدین‌وسیله جمعیت آنها را کاهش می‌دهند. این حشرات شکارچی با این کارشان خدمت بزرگی به ما می‌کنند. اگر دوستان و دشمنان خود را در میان حشرات بشناسیم، بهتر می‌توانیم برای جلوگیری از خسارت دشمنان از دوستان خود حمایت کنیم.
تلاش برای حمایت از گیاهان را در طول زندگی‌شان می‌توان به دو مرحله تقسیم کرد؛ اول: مرحله‌ای که گیاه هنوز با آفت یا عامل بیماری‌زا روبه‌رو نشده است. در این مرحله هدف ما جلوگیری از مواجهه گیاه با عامل خسارت‌زا است. این مرحله که می‌توان آن را مرحله "پیشگیری" نامید، راهبردهای خاص خود را دارد. دوم: مرحله‌ای است که گیاه با آفت یا بیماری مواجه شده است. در این مرحله قصد ما از بین بردن عوامل خسارت‌زا است، به نحوی که خسارت وارد شده به گیاه، در حد قابل تحملی باشد (کنترل جمعیت آفت)، و یا گیاه سلامت خود را پس از بیماری به‌دست آورد (درمان). در ادامه این نوشتار به مرحله پیشگیری می‌پردازیم و در مقالات بعدی به مرحله دوم، یعنی کنترل جمعیت آفت‌ها و درمان بیماری‌ها خواهیم پرداخت.
*راهبردهای مراقبت از گیاهان
این حقیقت که آفات و بیماری‌های گیاهی به گیاهانی حمله می‌کنند که از سلامت
کامل برخوردار نباشند یک اصل کلی است. گیاهانی که تحت عوامل استرس‌زا،
ضعیف شده باشند، مستعد ابتلا به بیماری و یا خسارت دیدن از آفات هستند. به
همین دلیل، پیشگیری، مراقبت خوب و مناسب از گیاهان است. به این معنا که
باید توجه بسیاری به گیاهان داشت و همه شرایطی را که برای یک زندگی سالم و
رشد قوی نیاز دارند، برایشان مهیا کرد. در این بین نکات زیادی هست که باید
مورد توجه قرار گیرند؛ اما، به عنوان اولین قدم باید خاک گیاه سالم باشد.
هر ساله باید مواد آلی به خاک افزوده شود تا تغذیه گیاه، ساختمان خاک و ظرفیت نگهداری آب در خاک وضعیت مناسبی داشته باشد. اطمینان از اینکه گیاه، آب و مواد غذایی مورد نیاز خود را به طور کامل دریافت می‌کند، می‌تواند به ما در پرورش گیاهان قوی در برابر حمله آفات و عوامل بیماری‌زا کمک کند. در این زمینه اگر لازم باشد باید از مکمل‌های غذایی استفاده کرد. گیاهان نباید برای رقابت در کسبِ آب و غذا در فشار باشند؛ حذف رقیبان تغذیه‌ای گیاه (علف‌های هرز) شرایط بهتری را برای رشد گیاه فراهم خواهد کرد.
*کشت در شرایط بهداشتی
این مسئله بیشتر مربوط به باغ‌ها و مزارعی است که در آن گیاهانی مثل
گوجه‌فرنگی، کدو و سبزیجات کشت می‌شود. پالایش کف باغ یا مزرعه از بقایای
گیاهی‌ای که معمولا بعد از برداشت محصول به‌جا می‌ماند، اقدامی در همین
راستا است. این آثار باقی مانده از دوره کشت قبل، بستر مناسبی برای زندگی و
رشد آفات زمستان‌گذران و عوامل بیماری‌زای گیاهی محسوب می‌شود. باقی ماندن
آنها روی زمین باعث می‌شود تا عوامل بیماری‌زا و حشرات، مرحله غیرفعال خود
را در غیاب میزبانان خود، روی آنها بگذرانند و مجددا با رسیدن فصل گرما و
آغاز رویش گیاهان، آنها نیز فعال شده و مرحله انگلی خود را روی گیاهان تازه
روئیده شروع کنند و به آنها خسارت بزنند.
برای پیشگیری از چنین اتفاقی باید بعد از برداشت محصول در پایان فصل زراعی، باغ یا مزرعه را از وجود بقایا پاک کرد. در ادامه نیز زمین را شخم می‌زنند تا تخم‌ها و لارو حشرات که در زمین و زیر خاک پنهان شده‌اند، به سطح خاک آمده و طعمه پرندگان شوند و یا در اثر سرمای هوا از بین بروند. علف‌های هرز نیز پناهگاه خوبی برای حشرات به حساب می‌آیند، بنابراین حذف آنها می‌تواند در دستور کار باشد. این اقدامات بهداشتی هر سال و بعد از برداشت در پایان فصل انجام می‌گیرد.
*کشت تناوبی
اغلب حشرات و عوامل بیماری‌زای گیاهی زمستان را در غیاب میزبان خود، در خاک
یا روی بقایای گیاهی می‌گذرانند. بنابر این اگر سال بعد در یک زمین معین،
گیاهِ سالِ قبل و یا یک گیاه دیگر از همان خانواده کشت شود، احتمال اینکه
گیاه دچار آفت یا بیماری شود، بسیار زیاد خواهد بود. زیرا حشرات یا عوامل
بیماری‌زا که از سال قبل به فرم مقاوم (تخم حشرات یا هاگ زمستان‌گذران
قارچ‌ها) در خاک حضور دارند، با شروع فصل رویش فعال شده و به رشد خود روی
گیاه می‌پردازند.
برای مقابله با این مشکل، راه‌حل گردش زراعی (تناوب) مطرح می‌شود. رعایت
تناوب در کشت و کار گیاهان می‌تواند خسارت ناشی از آفات و بیماری‌ها را
کاهش دهد و نیز مواجهه گیاهان با عوامل خاک‌زاد بیماری‌زا را به تعویق
اندازد. گیاهان مشابه را باید حداقل با یک فاصله دو ساله در یک محل ثابت و
معین کشت کرد. به خصوص این موضوع در مورد گیاهان خانواده کلم و شلغم صدق
می‌کند. گیاهان این خانواده و نیز گوجه فرنگی و سیب‌زمینی و پیاز، اگر هر
سال در یک مزرعه کشت شوند، بسیار آسیب پذیرند.
گردش زراعی در عین حال به تقویت خاک نیز کمک می‌کند. گیاهانی مثل گوجه فرنگی و کاهو که عناصر غذایی بیشتری مصرف می‌کنند، باید در فصل بعد زراعی جای خود را به گیاهان خانواده لگومینوز بدهند. باکتری‌هایی که در ریشه گیاهان این خانواده زندگی می‌کنند، به تثبیت نیتروژن در خاک کمک می‌کند.
*کشت گیاهانِ همکار در کنارِ هم
این تکنیک با تمهیدات مختلفی باعث می‌شود که گیاهان همکار که در کنار هم
کاشته می‌شوند، در تعامل با هم، از یکدیگر حمایت و به رشد همدیگر کمک کنند.
برای مثال گل جعفری به دلیل اسانس خاصی که دارد به طور طبیعی نسبت به
حشرات مقاوم است. کشت آن در کنار سبزیجات، حشرات آفت را از حضور در
سبزی‌کاری باز می‌دارد. ضمن آنکه گل‌های زیبای جعفری چشم‌انداز زیبا و
رنگارنگی را در بین دیگر گیاهان می‌آفریند.
مثال‌های دیگری نیز از همکاری گیاهان قابل ذکر است. گفته می‌شود کاشت گیاه ریحان در کنار گوجه‌فرنگی به سود رشد گوجه‌فرنگی عمل می‌کند. هویج در کنار کاهو رشد خوبی دارد و نیز ریشه آنها موادی در خاک ترشح می‌کنند که به گیاه نخود برای رشد قوی کمک می‌کند. بعضی از پیازها مانند سیر و پیاز خوراکی به طور موثری مانع حمله آفات به گل رز می‌شوند.
برای اینکه از این روش سود ببریم، باید دقیقا بدانیم کدام گیاهان با هم دوست و همکارند و کدام‌ها از هم تنفر دارند! گیاهانی هستند که نه تنها با هم همکاری ندارند، بلکه کشت آنها در کنار یکدیگر به هم صدمه می‌زند. مثلا گوجه‌فرنگی از انواع کلم بیزار است! حضور گیاهان خودرو و اعضای خانواده گل‌های وحشی نیز در اطراف گلکاری قابل تامل است.
تعدادی از این گیاهان در دور نگه داشتن آفات از گیاهان بسیار کمک می‌کند و لذا باید مورد حمایت پرورش‌دهندگان گل و گیاه قرار گیرند. انواع پیازهای زینتی در جذب حشرات مفید بسیار موفق عمل می‌کنند. همین طور انواع گل ستاره‌ای، کرفس و گیاهان دیگری از خانواده نعناع این خاصیت را دارند.
*کشت مخلوط
کشت مخلوط گیاهان باعث می‌شود حشرات یا عوامل بیماری‌زا میزبانان خود را به
اندازه کافی در دسترس نداشته باشند و این موضوع به کاهش جمعیت آن کمک
می‌کند. به عنوان مثال اگر به جای اینکه کل سطح مزرعه را زیر کشت سیب‌زمینی
ببریم، مقدار کمتری از این گیاه را به همراه گیاهان دیگر به طور مخلوط کشت
کنیم، می‌توان تا حد زیادی از خسارت شدید آفات و بیماری‌های گیاهی در امان
بود. در این روش کاشت گل جعفری به علت دارا بودن اسانس باعث می‌شود که
حشراتی که با حس بویایی خود میزبان خود را می‌یابند، گمراه شوند.
زیرا عطر جعفری پوششی ایجاد می‌کند که بوهای دیگر گیاهان در آن پنهان می‌مانند. در مقابل، کشت گیاهانی مثل شوید و یا رازیانه که حشرات مفید را جذب می‌کنند، راه موثر دیگری است برای اینکه از شر حشرات مزاحم در امان باشیم. گیاهان تله نیز می‌توانند در کاهش جمعیت حشرات آفت موثر باشند. گیاهان تله، گیاهان سمی هستند که حشرات را به سوی خود جذب کرده و باعث مسمومیت و مرگ آنها می‌شوند.
*تنظیم تاریخ کشت (راهبرد فرار)
حشرات آفت و عوامل بیماری‌زای گیاهی، هر ساله در یک زمان مشخص ظاهر
می‌شوند. بنابراین با در نظر داشتن این تاریخ می‌توان زمان‌بندی کشت را
طوری تنظیم کرد که گیاه با آفت یا عامل بیماری‌زا برخوردی نداشته باشد. این
راهکار را از این رو راهبرد فرار می‌نامیم که زمانی حشرات آفت ظاهر و یا
عامل بیماری‌زا فعال می‌شود، که گیاه به لحاظ سنِ رشد، از دسترس آنها خارج
شده و به آن می‌ماند که گیاه از آفت یا بیماری فرار کرده است.
*کشت ارقام مقاوم
در دهه‌های اخیر و به کمک پیشرفت علم ژنتیک، گیاهانِ مقاوم‌سازی شده‌ای به
روش فناوری زیستی تولید شده‌اند. انتقال ژن‌های مقاومت به گیاهان این
توانایی را به آنها می‌دهد که از خود در برابر حشرات آفت و عوامل
بیماری‌زای گیاهی دفاع کنند. مسلما کاشت ارقام مقاوم راهی است به سوی منافع
بیشتر در قبال آلودگی کمتر محیط‌زیست .بحث تولید گیاهان مقاوم، به دلیل
گستردگی موضوع، خود به مجال جداگانه‌ای نیاز دارد که در زمان مناسب به آن
پرداخته خواهد شد.
منبع: مجله دانشمند شماره 616 بهمن 1393
مجله دانشمند 616