| نویسنده / نویسندگان : | جواد صفری، زهره زرنگار، مهدیه جلالی |
| مترجم : |
|
| کلید واژه : | آموزش از راه دور ـ شیمی ـ نوآوری و آینده‌نگری ـ نظام آموزش ـ تاریخچه آموزش ـ ضرورت آموزش |
| چکیده : | در روند پرشتاب توسعه جهانی، فناوری ارتباطی نوین، با سرعت چشمگیری پیشرفت کرده و باعث دگرگونی چهره جهان نیز شده است. در این مسیر، رشد فناوری باعث تحول در نظام‌های آموزشی و فرایند یاددهی-یادگیری شده است. یکی از پیشرفت‌های شگرف در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش از راه دور است. آموزشی با کیفیت بالاتر، هزینه‌های کمتر، پیوستگی بیشتر، قابل استفاده در همه جا و همه وقت، خودکار بودن، صرفه‌جویی در وقت، انعطاف‌پذیری، در دسترس بودن و سهولت آموزش، اندازه‌گیری پیشرفت، ارتقا سریع و موثر سطح دانش و تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش عالی با شعار "آموزش عالی با کیفیت برای همه" از ویژگی‌های این نوع آموزش است. این نوشتار دربرگیرنده تعریف آموزش راه دور، سودمندی‌های این آموزش، ضرورت این روش نوپای آموزش در رشته شیمی و چگونگی ایجاد این فناوری آموزشی است که اهمیت نوآوری و آینده‌نگری در نظام آموزشی را روش می‌سازد. |
| منابع : |
مقدمه‌ای بر آموزش از راه دور
با گسترده شدن فناوری اطلاعات و نفوذ وسایل ارتباط از راه دور به عمق جامعه، ابزارها و روش‌های آموزش نیز دچار تحول شدند. تحول این ابزارها و روش‌ها در جهتی است که هر فرد در هر زمان و هر مکان بتواند با امکانات خودش و در بازه زمانی که خودش مشخص می‌کند، مشغول یادگیری شود. با پیشرفت فناوری و از همه مهم‌تر ارزان‌تر شدن هزینه استفاده از فناوری، استفاده از ابزارهای جدیدتر برای انتقال دانش مطرح شد. با به وجود آمدن و گسترش اینترنت این پدیده جدی‌تر دنبال شد و ابزارها و روش‌ها و استانداردهایی برای آموزش از راه دور (مجازی، الکترونیکی) مطرح شد که هر روز اصلاح‌های جدیدتری در این زمینه انجام می‌شود.
لازم است بیان شود که روش‌های نوین آموزش مبتنی بر فناوری با عنوان‌های متفاوتی مانند روش‌های جایگزین، رسانه‌های نوین و چندرسانه‌ای، رسانه دانش، بهترین راه حل آموزشی و غیره خوانده شده است. اصطلاحات خاصی که برای آموزش مجازی استفاده می‌شود، عبارت است از:
آموزش مجازی، آموزش از راه دور، فراگیری از راه دور، فراگیری مستقیم، فراگیری برپایه وب، فراگیری الکترونیکی و آموزش الکترونیکی. آموزش از راه دور یا آموزش مجازی در ساده‌ترین تعریف عبارت است از انجام فرایند آموزشی بر روی بستر ارتباطات الکترونیکی که بین فراگیر و معلم ارتباط فیزیکی وجود ندارد. با آنکه آموزش الکترونیکی فناوری آموزشی را با استفاده از تعامل درگیرانه میان فراگیران و مدرسان دگرگون ساخته است، هنوز گمان بر این است که آموزش الکترونیک در آغاز راه است. محوریت فرایند آموزش از راه دور برخلاف آموزش سنتی بر فراگیران است و نه محتوای آموزشی. زیرا فراگیران هستند که باید تحت نظارت مدرسان در تکامل محتوای آموزشی مشارکت کنند. آموزش الکترونیکی، علم را به جاهایی برده است که پیش از این سابقه‌ای از آموزش در آنجا نبوده است.
تاریخچه آموزش از راه دور
روش‌های جدید آموزشی با فناوری‌های جدید همراه است؛ بنابراین فرایند تحول در روش‌های آموزشی نیز مشاهده شده است. ابتدا آموزش به صورت مکاتبه‌ا‌ی و تنها راه ارتباط استفاده از نامه بود. در مسیر تکوین آموزش، آموزش از راه دور هم‌زمان با تغییر شکل آموزش از متون نوشتاری به تلویزیون آموزشی تحول بزرگی مشاهده شد. در اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 محصول‌های فناوری تلویزیونی محدود به استودیوهای پخش زنده بود که در آن استادان باتجربه کلاس‌های بزرگ درس را اداره می‌کردند. اما ناتوانی برخی از استادان برای برنامه‌های تلویزیونی و مناسب نبودن برخی از ابزارهای پخش، باعث شد در اوایل دهه 70 موضوع آوردن استاد به کلاس، به بردن فراگیر به بیرون از کلاس تبدیل شود.
در اواخر این دهه، زمانی که برنامه‌های تخصصی و مفید این رسانه همگانی با مباحث درسی آمیخته شد، این حرکت به عقب برگشت و به نقطه اول خود رسید. اشکال اساسی آموزش از طریق رادیو و تلویزیون، عدم وجود ارتباط دوجانبه بین استاد و فراگیر بود. زمانی که فناوری‌های ارتباطی موثر قابل دست‌یابی شد، به‌وسیله فراگیران این نظام آموزشی مورد استفاده قرار گرفت.
در حال حاضر معروف‌ترین ابزار رایانه‌ای عبارت است از: پست الکترونیکی با استفاده از تابلوهای اعلانات و اینترنت، همایش‌های شنیداری تلفنی، همایش‌های تصویری با استفاده از یک یا دو ویدئو و شنیدن دوطرفه از طریق ضبط صوت، کابل، تلفن، بافت نوری، ماهواره، مایکروویو و مدار بسته، گرافیک‌های شنوایی از راه دور و نمابر، راه حل‌های ارزان قیمتی هستند که برای انتقال تصویر و صدا، در نواحی که جمعیت دانش‌آموزی زیاد است، استفاده می‌شود.
در اینترنت دو شیوه آموزش از راه دور وجود دارد:
1- غیرهم‌زمان: رایج‌ترین شیوه از طریق اینترنت است. فراگیرنده هر زمان که تمایل داشت، به اینترنت وصل شده و آموزش می‌بیند.
2- هم‌زمان: در زمان‌های خاصی که برای تدریس مشخص شده، فراگیرنده به اینترنت وصل شده و آموزش می‌بیند و افزون بر این به‌طور زنده با معلم و دیگر افراد شرکت‌کننده در کلاس مکالمه می‌کند.
مطالعات نظام آموزشی جهان از جانب یونسکو نشان می‌دهد که در حال حاضر بیشتر کشورها از نظر کادر آموزشی در مقاطع ابتدایی، متوسطه و عالی دچار کمبود هستند و هنوز فرصت تحصیل یکسان برای همگان ایجاد نشده است. بنابراین سامانه آموزش از راه دور یا مجازی نیاز جوامع محسوب می‌شود. در حال حاضر بیشتر دانشگاه‌های عمده دنیا در حال تعویض سامانه سنتی با سامانه جدید آموزش مجازی هستند که در راس این تغییر عواملی چون اینترنت، رایانه و سامانه ارتباطی ماهواره قرار دارد.
در کشور ایران نیز، آموزش الکترونیکی به عنوان صنعتی نوپا در نظام آموزشی و آموزش از راه دور است. مراکز و موسسات آموزشی به ویژه دانشگاه‌ها در تلاش هستند، تا هرچه سریع‌تر الگویی مناسب با ساختار آموزشی و فرهنگی کشور در زمینه آموزش الکترونیکی ارائه کنند. افزون بر مزیت‌هایی که آموزش الکترونیکی از آن برخوردار است، یکی از مهم‌ترین دلایل ضرورت سازماندهی مراکز و موسسات آموزش الکترونیکی در ایران، تقاضای روزافزون آموزش به ویژه آموزش عالی در کشور است که با توجه به محدودیت منابع و ظرفیت آموزشی در نظام آموزشی فعلی به یک موضوع خاص اجتماعی تبدیل شده است.
اهمیت و ضرورت آموزش از راه دور
در هزاره سوم و در جهان اطلاعات و ارتباطات، آموزش به عنوان نهادی مولد شناخته شده، نهادی که می‌تواند نیروهای متناسب با نیازهای جامعه را تربیت کند. افرادی که توانایی پاسخ‌گویی به تغییرات را داشته و می‌توانند در حرکت جامعه به سوی توسعه تاثیرگذار باشند.
آموزش فراگیر از طریق آموزش مجازی می‌تواند بحران نابرابری در دسترسی به آموزش عالی را از بین برده و به تقاضای روزافزون برای ورود به آموزش عالی پاسخ دهد. ضرورت اهمیت ارائه خدمات آموزشی به افرادی که به علت بعد مسافت یا معلولیت‌ها نمی‌توانند در دانشگاه حضور فیزیکی داشته باشند، دغدغه نهاد آموزش عالی است که با آموزش فراگیر از طریق آموزش مجازی رفع می‌شود.
سودمندی‌های آموزش از راه دور
آموزش از راه دور نسبت به آموزش‌های سنتی دارای فواید بسیاری است. انعطاف‌پذیری و حذف ترددهای بی‌مورد و پرهزینه برای شرکت در دوره‌های آموزشی، از مهم‌ترین مزایای آموزش‌های مجازی است. آموزش الکترونیکی دارای مزایای متعدد دیگری نیز می‌باشد که برخی از آنها عبارت است:
1- هزینه‌های یادگیری کاهش می‌یابد: هزینه تولید دوره‌های آموزش مجازی گران نبوده و با استفاده از نرم‌افزارها و ابزارهای موجود می‌توان اقدام به تولید دوره‌های آموزش از راه دور کرد.
2- انتخاب سرعت و روال آموزش با توجه به نیازهای فردی در اختیار دانشجو است: فراگیران قادر به تنظیم آهنگ یادگیری خواهند بود. اکثر برنامه‌های آموزش از راه دور را می‌توان در زمان نیاز به آنها، استفاده کرد. سرعت فراگیری آموزش مجازی نسبت به آموزش‌های سنتی به‌مراتب بیشتر بوده و حداقل 50 درصد بهبود و سرعت را به‌دنبال خواهد داشت. فراگیران دوره‌های آموزش مجازی می‌توانند موضوعات و مطالبی را که نسبت به آنها آشنایی دارند، مطالعه نکرده و فقط بر روی موضوعاتی تمرکز کنند که نسبت به آنها آشنایی وجود ندارد.
3- در هر مکان و زمانی امکان یادگیری وجود دارد: آموزش‌های از راه دور مستقل از عواملی مانند زمان و مکان بوده و در هر زمان و هر محل می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند.
4- با استفاده از امکانات چندرسانه‌ای مطالب بیشتر در ذهن می‌ماند: آموزش‌های از راه دور باعث افزایش قدرت نگه‌داشت اطلاعات در فراگیران می‌شود. در این راستا از عناصر متفاوتی مانند: صوت، تصویر، امتحانات کوتاه مدت، ارتباط متقابل با فراگیر و سایر موارد برای تاکید مجدد در فراگیری هدفمند استفاده می‌شود. اگر فراگیران بخش‌هایی از یک دوره آموزشی را به درستی فرانگرفته باشند، می‌توانند در زمان دلخواه آن را مطالعه کنند.
5- نتیجه آموزش و یادگیری سریع‌تر مشخص می‌شود: مدیریت برنامه‌های آموزش از راه دور برای گروه زیادی از دانشجویان به سادگی انجام خواهد شد. دنبال کردن وضعیت آموزشی دانشجویان و میزان پیشرفت به‌وجود آمده، زمان‌بندی و اختصاص دوره‌های آموزشی برای کارمندان یک اداره و دنبال کردن وضعیت پیشرفت آنها و سایر موارد مربوط به مدیریت آموزشی به سرعت و به سادگی صورت می‌گیرد.
6- ایجاد فرصت برابر در تحصیل آموزش عالی برای دانش‌پژوهان فراهم می‌شود.
7- دسترسی آسان به اطلاعات آموزشی و سنجش میان آموزه‌ها امکان‌پذیر است: در آموزش از راه دور، کلاس درس خارجی وجود ندارد؛ بلکه دانشجویان با استفاده از رایانه شخصی به سایت رایانه‌ای دانشگاه مورد نظر وارد شده و مطالب را فرامی‌گیرند. علاوه بر این در سامانه آموزش مجازی دانشجو می‌تواند افزون بر بهره‌‌برداری از آموزه‌های استاد خود به مطالب اساتید دیگر و دیگر دانشگاه‌های دنیا دسترسی داشته باشد و ضمن رفع کمبودهای احتمالی و جبران آنها از دیگر منابع، این آموزه‌ها را مورد مقایسه و سنجش قرار دهد.
8- در وقت استاد صرفه‌جویی می‌شود: برگزاری آزمون از طریق اینترنت به شیوه چهار جوابی میسر است و چون تصحیح اوراق به صورت خودکار انجام می‌شود، وقت استاد برای این کار گرفته نمی‌شود. هم‌اکنون امتحانات معتبر بین‌المللی مانند تافل به شیوه مجازی برگزار می‌شود.
دامنه آموزش از راه دور
پس از آشنایی با مفاهیم مقدماتی آموزش از راه دور، بهتر است دامنه یادگیری این نوع آموزش نیز مورد بحث قرار گیرد یا به عبارت بهتر، این نوع آموزش در چه محیط‌ها و با چه ابزاهایی ارائه می‌شود. آموزش از راه دور دامنه گسترده‌ای دارد و بسته به نوع استفاده و امکانات به چند دسته تقسیم می‌شود:
1- آموزش بر پایه وب: در این روش آموزش از طریق اینترنت خواهد بود. در اکثر موارد آزمون‌ها و ارائه مدرک از طریق الکترونیکی و وب است. کلاس‌های درس، یادداشت‌های درس، جزوه‌ها، اتاق بحث، پست الکترونیکی و غیره جزء ویژگی‌های این روش هستند و همگی بر روی وب ذخیره می‌شوند. البته به علت انعطاف‌پذیری فوق‌العاده آموزش مجازی، می‌توان نحوه آموزش را به طریق دلخواه، مناسب با فعالیت شخص، شرایط موجود و امکانات طراحی کرد.
2- آموزش مبتنی بر رایانه: در این روش احتیاجی به اتصال به اینترنت و حتی به شبکه نیز نیست (مگر در موارد خاص). در این روش اطلاعات بر روی یک واسط الکترونیکی ذخیره می‌شود و کاربر با استفاده از یک رایانه یا ابزار خواننده آن واسط الکترونیکی، می‌تواند از آن استفاده کند. یک مثال آشنا استفاده از سی‌دی آموزشی است که در کشورمان بسیار از آن استفاده می‌شود. قسمت آخر را در شماره بعدی بخوانید.
منبع مجله دانشمند آذر 1393 شماره 614