گنجینه‌ای از فرهنگ و تمدن (بسطام)

نویسنده / نویسندگان :	علیرضا اسلام پناه
مترجم :
کلید واژه :	کنجینه ـ فرهنگ ـ تمدن ـ بسطام ـ صنیع الدوله ـ مطلع الشمس ـ معاصر ـ تاریخ ـ عارف ـ قاضی ملک
چکیده :	شهر بسطام در 6 کیلومتری شمال شاهرود واقع شده و در گذشته از شهرهای مهم ایالت قومس بوده و در کتاب‌ها و سفرنامه‌های زیادی به آن اشاره شده است.
منابع :

 

شهر بسطام در 6 کیلومتری شمال شاهرود واقع شده و در گذشته از شهرهای مهم ایالت قومس بوده و در کتاب‌ها و سفرنامه‌های زیادی به آن اشاره شده است. در خصوص پیدایش شهر بسطام، صنیع‌الدوله در کتاب مطلع‌الشمس جلد اول سال 1302 هجری چنین می‌نویسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنین می‌نماید که بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بود. برخی دیگر از مورخین بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن 6 میلادی می‌دانند.

اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی بسطام در کنار حرم امامزاده محمد (ع) (فرزند امام جعفر صادق) و عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعه تاریخی بسطام طی قرون متمادی (قرن اول تا دوره معاصر) شد. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی است که به دلیل ارزش معماری بالای آن در کشور، کار مرمت اصولی و اقدامات اولیه برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو در حال انجام است.

 معرفی بناهای مجموعه
1- مزار بایزید: در گوشه جنوب غربی صحن قرار دارد. سنگ مرمری متشکل از چهار قطعه روی آرامگاه بایزید قرار دارد که متعلق به شخصی به نام قاضی ملک بوده است و در آن مناجاتی از حضرت علی (ع) نوشته شده و مشخص نیست به چه دلیل روی آرامگاه بایزید قرار دارد.
2- گنبد غازان خان: بنای آرامگاه را به غازان خان (703-670هـ. ق) نسبت می‌دهند. طبق نوشته کتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امام زاده محمد و گنبدی نیز برآرامگاه بایزید بنا کرده و در نظر داشته که جسد بایزید را بدانجا منتقل کند که گویا چون بایزید را در خواب از این کار ناراضی می‌بیند از تصمیم خود منصرف می‌شود. گنبد غازان خان مربع و به ضلع 5/7 متر است. بر فراز بنا گنبد مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه‌ای است.
3- ایوان غربی: این ایوان که متعلق به دوره ایلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بین صومعه بایزید و گنبد غازان خان واقع شده است، ارتفاع ایوان 5/17متر است و در سال 717هـ. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده «اولجایتو» ساخته شده است.
4- صومعه بایزید: این صومعه یا چله خانه یا زاویه، متشکل از سه اتاقک بسیار کوچک است، ابعاد اتاق اول 5/ 1در2 متر، اتاق دوم 2در2 متر و اتاق سوم نیز 2در2 متر. سقف این اتاقک‌های موسوم به معتکف گاه بسیار کوتاه است. دیوارها وسقف‌های این اتاقک‌ها دارای گچ‌بری ‌های بسیار زیبا و هنرمندانه‌ای است که توسط معماران خاندان دامغانی در سال 702 هـ. ق گچ‌بری شده است و اصل بنا احتمالا مربوط به زمان حیات بایزید بوده است.
5- حرم امام زاده محمد (ع): بقعه زیبای امام زاده محمد فرزند امام جعفر صادق (ع) است. بنای امام زاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن می باشد. بنای اولیه بقعه از غازان خان (703 – 670 هـ. ق) است که در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو تعمیر شده است. حرم امام‌زاده به صورت اتاق مربع به اضلاع 5/4در5/4 متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می‌کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی‌های زیبایی تزئین شده است، ازاره حرم از کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه‌ای با حاشیه‌ای از کاشی‌های گلدار پوشیده شده است.
6- ایوان جنوبی: این ایوان که درشرق مقبره امام‌زاده قرار دارد در حقیقت سال‌ها بعد از احداث بنای امام‌زاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می‌شود.
7- رواق: از اقدامات دیگری که در دوره صفویه و در زمان حکومت امیرغیب ابن استاجلو در مجموعه تاریخی بسطام صورت گرفته است، تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید از یک طرف و آرامگاه امام‌زاده محمد از طرف دیگر به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد.
8- مسجد اول بایزید: بنای کنونی مسجد اول بایزید بشکل یک مربع مستطیل بوده و حاوی کهن‌ترین آثاری است که تا به حال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقریبا یک متر پایین‌تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال 1353 پدیدار شد. در قسمتی از دیوارهای خشتی که برروی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از یک نقاشی دیواری نیز هویداست، می‌توان به زمانی کهن‌تر نسبت داد. مسجد اول فضایی کوچک و دارای محراب بوده که بایزید در آن نماز می‌گذارده است.
9- مسجد دوم بایزید: در سال 514 هـ. ق توسط شخصی بنام رضی‌الدین محمد عیسی که هشتمین وارث و جانشین بایزید بوده ساخته شده، با این توصیف که محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و همچنین دیوار بین دو مسجد اول در جای اولیه خود باقی می‌ماند و فقط ضلع جنوبی که محراب‌ها بر آن قرار داشته‌اند تخریب و به اندازه حدود یک متر به سمت جنوب منتقل می‌شود.
10- مسجد ایلخانی: این مسجد نیز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتیبه معروف مسجد بایزید می‌باشند ایجاد و یا تزئین شده است. ضلع شرقی این مسجد با مسجد بایزید مشترک است و قسمتی از گچ‌بری‌های ایلخانی آن که در قسمت شمال دیوار شرقی زیر گچ پنهان بود بیرون آورده شد.
11- منار: منار آجری بسیار زیبای مجموعه بسطام در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن واقع شده است. بر طبق کتیبه کوفی آجری منار، منار در سال 514 هـ. ق ساخته شده است. ارتفاع منار 5/14 متر می‌باشد. پلکان‌های منار که به صورت مارپیچ درمیان آن قرار گرفته، به وسیله سوراخ‌هایی که در بدنه منار تعبیه شده نور داخل آن را تامین می‌‌کند. قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد. در زیرنویس یکی از عکس‌های قدیمی نوشته شده است: آدم که بالای منار می‌رود و به قوت تکان می‌دهد، منار حرکت می‌کند.
12- دالان و ایوان اولجایتو: این دالان و ایوان در سال 713 هـ. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو توسط خاندان معماران دامغانی که آثار ارزشمند آنان در بخش‌های مختلف مجموعه موجود می‌باشد ایجاد و یا لااقل تزئین شده است. تمام سطوح بدنه به جز مقرنس کاری‌های گچی سقف ایوان با طرح‌های سفالی لعاب‌دار پوشیده شده است، ایوان حدود 10 متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمایز تشکیل شده که هرکدام در حد خود واجد ارزش‌های بسیاری می‌باشند و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است که به علت تغییراتی که در محوطه داده شده امروز تقریبا عملکرد خود را از دست داده است.
13- مقبره آل کرت: یکی از بناهای باارزشی که در مجموعه وجود داشته و متاسفانه تخریب گردیده بنای مقبره آل کرت است، برجی آرامگاهی مشابه گنبد غازان خان و آرامگاه گمنام در جنوب دالان اولجایتو و شرق شربت خانه بوده است که همزمان با احداث دالان آن را تخریب کرده‌اند. سازمان میراث فرهنگی در بررسی‌های مجموعه در سال 1362 آثار پی این ساختمان را که بخشی از آن در زیر دیوار جنوبی دالان ورودی واقع شده را کشف کرد.
14- مدرسه شاهرخیه: این مدرسه که در شرق مسجد بایزید واقع شده یکی از بناهای با ارزش و با اهمیت مجموعه تاریخی بسطام می‌باشد. این مدرسه که بنایی وسیع، آجری و دو طبقه می‌باشد نام بانی آن یعنی شاهرخ تیموری را بر خود دارد.
15- مسجد جامع: در جنوب مجموعه بایزید قرار دارد و از بناهای غازان خان بوده و بین سال های 700 تا 706 هجری ساخته شده و شامل صحن مستطیل شکل به ابعاد 5/18در17 متر است. شبستان‌های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچ‌بری‌های بسیار ممتاز و زیبا تزئین شده است. این محراب دارای چندین کتیبه می‌باشد که در اطراف آن قرار گرفته‌اند.
16- برج کاشانه: در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع این شهر واقع است. براساس کتیبه سر در ورودی تاریخ بنای برج به سال 700 هـ. ق برمی‌گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است که در آن آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر (ص) گچ‌بری شده است. در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته‌ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام اولجایتو و سال 723 هـ. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقریبا 20 متر و نمای خارجی آن، لبه‌دار و سی ترک است و هر ترک آن به شکل قائم‌الزاویه است و تا زیر گنبد ادامه پیدا می‌کند.
17- حمام بسطام: در جنوب شرقی مدرسه شاهرخیه قرار دارد و مطابق با طرح معمول حمام‌های قاجاری، در پس دالان، سربینه مفصل حمام واقع شده است.
18- آرامگاه گمنام: در ضلع غربی امام‌زاده محمد(ع) قرار دارد. فضای داخلی آن گچ‌اندود است. در فاصله میان گریو و دیوارهای آن کتیبه‌ای گچی با خط نستعلیق قرار دارد.
19- موزه عرفان شرق: موزه عرفان شرق در سال 1389 در بنای گنبد غازان خان مجموعه افتتاح شد. در این موزه کتاب های نفیس قدیمی، قرآن های خطی، ابزار روشنایی (شمعدان) و اشیای هدیه شده به امام‌زاده محمد (ع) بسطام به نمایش گذاشته شده است. اشیا دیگری مانند روشنایی، قرآن های خطی، ظروف چینی دوره صفویه، درب‌های منبت‌کاری شده و غیره در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

منبع: مجله دانشمند شماره 615 دی 1393

مجله دانشمند 615 آثار باستانی بسطام